Bệnh zona thần kinh tuy không đe dọa trực tiếp đến tính mạng nhưng lại gây ra nhiều khó chịu và biến chứng nguy hiểm nếu chăm sóc không đúng cách. Vậy làm thế nào để hỗ trợ người bệnh giảm đau, hạn chế sẹo và nhanh chóng hồi phục? Bài viết dưới đây sẽ cung cấp hướng dẫn chăm sóc người bệnh zona đầy đủ và chi tiết nhất, giúp bạn yên tâm đồng hành cùng quá trình điều trị.
I. Bệnh zona thần kinh là gì?
Bệnh zona thần kinh (còn gọi là zona hay giời leo) là một bệnh nhiễm trùng do virus varicella-zoster – loại virus cũng gây bệnh thủy đậu. Sau khi khỏi thủy đậu, virus này không bị loại bỏ hoàn toàn khỏi cơ thể mà “ẩn náu” trong các dây thần kinh cảm giác. Khi hệ miễn dịch suy yếu hoặc cơ thể bị căng thẳng, virus có thể tái hoạt động và gây ra bệnh zona.
Đặc trưng của bệnh zona là sự xuất hiện của các mảng mụn nước đỏ, rát, mọc thành từng dải dọc theo đường đi của dây thần kinh, thường ở một bên cơ thể (mặt, ngực, lưng hoặc tay chân). Các mụn nước này gây đau rát, ngứa ngáy, bỏng rát hoặc tê buốt, khiến người bệnh khó chịu và ảnh hưởng đến sinh hoạt.
Mặc dù không trực tiếp đe dọa tính mạng, nhưng bệnh zona thần kinh có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm, đặc biệt là đau dây thần kinh sau zona – tình trạng đau kéo dài dai dẳng nhiều tháng, thậm chí nhiều năm sau khi tổn thương da đã lành. Vì vậy, việc nhận biết sớm, điều trị kịp thời và chăm sóc người bệnh zona đúng cách có ý nghĩa quan trọng trong việc hạn chế biến chứng và giúp người bệnh hồi phục nhanh chóng.
II. Biến chứng thường gặp nếu chăm sóc người bệnh zona không đúng
Bệnh zona thần kinh thường có thể tự khỏi sau 2-4 tuần nếu được phát hiện và điều trị kịp thời. Tuy nhiên, nếu người bệnh chủ quan, tự ý điều trị sai cách hoặc chăm sóc không đúng, bệnh có thể để lại nhiều biến chứng phức tạp, ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe. Một số biến chứng thường gặp là:
1. Đau dây thần kinh sau zona
Đây là biến chứng phổ biến và khó chịu nhất. Sau khi các nốt mụn nước đã biến mất, người bệnh vẫn có thể phải chịu cảm giác đau nhức, bỏng rát, châm chích kéo dài nhiều tháng, thậm chí nhiều năm. Tình trạng này thường gặp ở người lớn tuổi hoặc những người có hệ miễn dịch suy yếu.
2. Nhiễm trùng da
Việc gãi nhiều hoặc chăm sóc vùng da tổn thương không đúng cách có thể khiến mụn nước bị vỡ, dẫn đến bội nhiễm vi khuẩn. Lúc này, vùng da trở nên đỏ, mưng mủ, thậm chí hình thành sẹo lồi, sẹo thâm gây mất thẩm mỹ.
3. Ảnh hưởng đến mắt và thị lực
Nếu zona xuất hiện ở vùng mặt, đặc biệt quanh mắt, bệnh có thể gây viêm giác mạc, viêm kết mạc, thậm chí tổn thương dây thần kinh thị giác. Hậu quả nặng nề là giảm thị lực hoặc mù lòa nếu không được điều trị đúng cách.
4. Ảnh hưởng đến thần kinh và não bộ
Trong những trường hợp hiếm gặp, virus có thể lan rộng và gây biến chứng nghiêm trọng như viêm màng não, viêm não hoặc liệt dây thần kinh mặt. Đây là những biến chứng nguy hiểm, cần cấp cứu y tế ngay lập tức.
5. Suy giảm chất lượng cuộc sống
Đau kéo dài, sẹo xấu và ngứa ngáy dai dẳng khiến người bệnh mất ngủ, căng thẳng, dễ rơi vào trầm cảm. Điều này đặc biệt nguy hiểm ở người cao tuổi, bởi nó còn làm suy giảm sức đề kháng và làm nặng thêm các bệnh lý nền.
III. Nguyên tắc chăm sóc người bệnh zona tại nhà
Zona thần kinh thường có thể được kiểm soát và phục hồi tốt nếu người bệnh được chăm sóc đúng cách ngay tại nhà. Việc tuân thủ các nguyên tắc chăm sóc không chỉ giúp giảm nhanh triệu chứng đau rát, ngứa ngáy mà còn hạn chế tối đa nguy cơ biến chứng và rút ngắn thời gian hồi phục. Dưới đây là những nguyên tắc quan trọng cần lưu ý khi chăm sóc người bệnh zona tại nhà:
1. Vệ sinh da đúng cách
Người bệnh cần giữ vùng da bị tổn thương sạch sẽ để ngăn ngừa nhiễm trùng. Có thể rửa nhẹ bằng nước muối sinh lý hoặc lau bằng khăn mềm sạch, tránh dùng xà phòng có tính tẩy mạnh. Sau khi vệ sinh, nên để da khô tự nhiên và hạn chế băng kín quá lâu, vì có thể làm vùng da bị bí, dễ bội nhiễm.
2. Giảm đau và giảm ngứa
Các triệu chứng đau rát, ngứa ngáy có thể khiến người bệnh khó chịu và mất ngủ. Để cải thiện, có thể chườm lạnh bằng khăn sạch lên vùng da tổn thương hoặc dùng thuốc giảm đau theo chỉ định bác sĩ. Ngoài ra, các loại kem bôi chứa thành phần giảm ngứa nhẹ cũng có thể được cân nhắc sử dụng.
3. Ăn thực phẩm giàu vitamin, protein, kẽm
Chế độ dinh dưỡng đóng vai trò quan trọng trong quá trình hồi phục. Người bệnh nên bổ sung thực phẩm giàu vitamin A, C, E (có trong rau xanh, hoa quả tươi), protein (thịt nạc, cá, trứng) và kẽm (hải sản, hạt bí, đậu). Những dưỡng chất này giúp tăng cường hệ miễn dịch và thúc đẩy quá trình tái tạo da.
4. Tránh thực phẩm gây kích ứng
Một số thực phẩm có thể làm triệu chứng zona nặng hơn, chẳng hạn như đồ cay nóng, thực phẩm nhiều dầu mỡ, rượu bia, cà phê hoặc các món chế biến sẵn nhiều đường. Người bệnh nên hạn chế để tránh tình trạng ngứa rát và viêm lan rộng.
5. Nghỉ ngơi hợp lý, ngủ đủ giấc
Căng thẳng, thiếu ngủ sẽ khiến hệ miễn dịch suy yếu, tạo điều kiện cho virus hoạt động mạnh hơn. Do đó, người bệnh cần sắp xếp thời gian nghỉ ngơi hợp lý, ngủ đủ 7-8 tiếng mỗi ngày để cơ thể nhanh hồi phục.
6. Tập thể dục nhẹ nhàng để tăng miễn dịch
Những bài tập nhẹ nhàng như đi bộ, yoga, dưỡng sinh có thể giúp máu lưu thông tốt hơn, đồng thời nâng cao sức đề kháng. Tuy nhiên, cần tránh các hoạt động thể chất quá mạnh gây đổ mồ hôi nhiều hoặc làm vùng da tổn thương bị ma sát.
7. Mặc quần áo rộng, thoáng khí (cotton)
Chất liệu vải cotton mềm, thấm hút mồ hôi sẽ giúp vùng da tổn thương thoáng mát, hạn chế kích ứng và giảm nguy cơ nhiễm trùng. Người bệnh nên tránh mặc quần áo bó sát hoặc vải cứng gây cọ xát lên da.
8. Tránh gãi, chà xát vùng da tổn thương
Ngứa rát là triệu chứng khó chịu, nhưng việc gãi hay chà xát sẽ khiến mụn nước vỡ ra, dễ dẫn đến bội nhiễm vi khuẩn và hình thành sẹo xấu. Nếu cảm giác ngứa quá khó chịu, nên áp dụng biện pháp chườm lạnh hoặc dùng thuốc bôi giảm ngứa theo hướng dẫn của bác sĩ thay vì gãi trực tiếp.
IV. Hướng dẫn chăm sóc đặc biệt theo giai đoạn
Quá trình vệ sinh vết zona cần được thực hiện cẩn thận và thay đổi tùy theo giai đoạn tiến triển của bệnh. Dưới đây là hướng dẫn chi tiết cho từng giai đoạn:
1. Khi mới xuất hiện mụn nước
Ở giai đoạn đầu, vùng da zona thường đỏ và xuất hiện các mụn nước chứa dịch trong suốt. Những mụn nước này dễ vỡ, nhạy cảm, do đó cần vệ sinh nhẹ nhàng để hạn chế tổn thương và ngăn nhiễm trùng.
- Rửa bằng nước ấm và xà phòng dịu nhẹ: Làm sạch vùng da với nước ấm, dùng xà phòng không hương liệu, ít tẩy rửa để loại bỏ bụi bẩn. Nên rửa bằng tay hoặc khăn mềm, tránh chà mạnh vì có thể làm vỡ mụn nước.
- Sát khuẩn bằng nước muối sinh lý: Dùng gạc sạch hoặc bông gòn thấm nước muối sinh lý 0,9% lau nhẹ vùng da, sau đó rửa lại bằng nước sạch. Đây là phương pháp an toàn, ít gây kích ứng.
- Lau khô đúng cách: Dùng khăn mềm sạch thấm khô, không chà xát. Khăn cần được giặt riêng và phơi khô sau mỗi lần sử dụng.
- Giữ da khô thoáng: Sau vệ sinh, để da tiếp xúc với không khí vài phút trước khi băng. Không bôi kem, thuốc mỡ hay mỹ phẩm nếu chưa có chỉ định bác sĩ.
- Băng kín khi cần: Nếu mụn nước tiết dịch nhiều hoặc ở vị trí dễ ma sát (eo, ngực), nên che phủ bằng gạc vô trùng, thay băng hằng ngày hoặc khi băng ướt.
- Hạn chế ngâm nước: Tránh ngâm lâu khi tắm hoặc bơi lội vì có thể làm mềm mụn nước và tăng nguy cơ nhiễm khuẩn. Tắm nhanh dưới vòi sen là lựa chọn phù hợp.
2. Khi mụn nước đóng vảy
Khi mụn nước khô lại, tạo vảy và bong dần, đây là giai đoạn da phục hồi. Người bệnh cần kiên nhẫn để tránh làm tổn thương lớp da mới.
- Vệ sinh nhẹ nhàng: Vẫn dùng nước ấm và xà phòng dịu nhẹ, tránh gỡ vảy bằng tay để không gây chảy máu, sẹo hoặc nhiễm trùng.
- Làm mềm vảy bằng khăn ẩm: Nếu vảy khô cứng, đặt khăn sạch thấm nước ấm lên vùng da 3-5 phút để làm mềm trước khi vệ sinh.
- Bôi thuốc theo chỉ định: Có thể thoa thuốc mỡ kháng sinh hoặc kem dưỡng ẩm bác sĩ kê để hỗ trợ tái tạo da.
- Theo dõi bất thường: Nếu có dấu hiệu sưng đỏ, nóng, tiết mủ hoặc đau nhiều hơn, cần đi khám ngay vì có thể là nhiễm trùng.
- Giữ da thoáng khí: Hạn chế băng kín, không mặc đồ bó sát gây ma sát vùng da.
- Tránh nắng trực tiếp: Lớp da mới rất nhạy cảm, dễ sạm hoặc tổn thương. Khi ra ngoài nên che chắn bằng quần áo hoặc gạc sạch.
3. Khi có biến chứng đau sau zona
Đau sau zona (Postherpetic Neuralgia – PHN) là một trong những biến chứng phổ biến và gây ám ảnh nhất của bệnh zona thần kinh. Cơn đau có thể kéo dài hàng tháng, thậm chí nhiều năm sau khi các vết thương ngoài da đã lành, ảnh hưởng nghiêm trọng đến giấc ngủ, sinh hoạt và tâm lý của người bệnh.
- Thăm khám chuyên khoa: Người bệnh cần đi khám thần kinh hoặc da liễu để được chẩn đoán và kê đơn thuốc phù hợp.
- Sử dụng thuốc: Bác sĩ có thể chỉ định thuốc giảm đau thần kinh (như Gabapentin, Pregabalin), thuốc chống trầm cảm liều thấp hoặc thuốc giảm đau thông thường. Tuyệt đối không tự ý dùng khi chưa có hướng dẫn y khoa.
- Điều trị bổ trợ: Một số liệu pháp hỗ trợ như châm cứu, vật lý trị liệu, xoa bóp nhẹ nhàng, hoặc dán miếng dán giảm đau chứa Lidocain cũng có thể mang lại hiệu quả.
- Chăm sóc tại nhà: Giữ tinh thần thoải mái, ngủ đủ giấc, tránh căng thẳng vì stress dễ làm cơn đau nặng hơn. Có thể áp dụng chườm ấm hoặc chườm lạnh tùy theo phản ứng cơ thể để giảm cảm giác đau buốt.
- Phòng ngừa tái phát: Tiêm vắc-xin phòng zona là một trong những biện pháp hữu hiệu giúp giảm nguy cơ mắc bệnh và biến chứng về sau.
V. Những điều cần tránh khi chăm sóc người bệnh zona
Trong quá trình chăm sóc người bệnh zona tại nhà, bên cạnh việc tuân thủ các nguyên tắc vệ sinh và điều trị, cũng cần đặc biệt lưu ý những điều không nên làm. Nếu mắc phải sai lầm, tình trạng bệnh có thể trở nên nặng hơn, thậm chí gây biến chứng nguy hiểm.
1. Không tự ý gãi hoặc chà xát vùng da tổn thương
Nhiều bệnh nhân có thói quen gãi khi cảm thấy ngứa rát, nhưng việc này sẽ làm vỡ các mụn nước, tạo điều kiện cho vi khuẩn xâm nhập, gây bội nhiễm và để lại sẹo. Người bệnh nên giữ tay sạch sẽ, cắt ngắn móng tay và mặc quần áo thoáng mát để hạn chế kích ứng da.
2. Tránh dùng mẹo dân gian thiếu kiểm chứng
Một số người đắp lá cây, bôi thuốc nam hoặc dùng tỏi, xăng, dầu nóng lên vùng zona với mong muốn “hút độc” hoặc “làm khô nhanh” vết thương. Thực tế, những cách này dễ gây bỏng da, viêm loét hoặc nhiễm trùng nặng. Zona cần được điều trị bằng thuốc kháng virus, thuốc giảm đau theo hướng dẫn của bác sĩ, tuyệt đối không nên tự ý thử nghiệm.
3. Không tự ý ngưng hoặc thay đổi thuốc
Nhiều bệnh nhân thấy triệu chứng giảm đã tự ý dừng thuốc, hoặc đổi sang loại khác theo lời khuyên truyền miệng. Điều này làm giảm hiệu quả điều trị, thậm chí khiến virus hoạt động mạnh trở lại, tăng nguy cơ biến chứng đau sau zona. Người bệnh cần tuân thủ đúng phác đồ mà bác sĩ đưa ra.
4. Hạn chế thức ăn cay nóng, nhiều dầu mỡ và chất kích thích
Chế độ ăn uống không hợp lý có thể khiến tình trạng viêm nhiễm trầm trọng hơn. Người bệnh nên tránh thực phẩm cay, rượu bia, cà phê, thuốc lá, đồng thời không nên ăn quá nhiều đồ ngọt hoặc chiên rán. Những loại thực phẩm này làm giảm sức đề kháng và kéo dài thời gian hồi phục.
5. Không để tinh thần căng thẳng, lo âu quá mức
Stress là một trong những yếu tố khiến bệnh zona trở nên nghiêm trọng và dễ tái phát. Việc lo lắng thái quá hoặc thiếu ngủ không chỉ làm suy giảm miễn dịch mà còn khiến cảm giác đau nhức trở nên dữ dội hơn. Người bệnh cần giữ tinh thần thoải mái, nghỉ ngơi đầy đủ và có thể tham gia các hoạt động thư giãn nhẹ nhàng.
Chăm sóc người bệnh zona đòi hỏi sự kiên nhẫn, cẩn trọng và tuân thủ hướng dẫn y khoa. Việc vệ sinh đúng cách, bổ sung dinh dưỡng, nghỉ ngơi hợp lý kết hợp với việc tránh các sai lầm phổ biến sẽ giúp người bệnh nhanh chóng hồi phục và giảm thiểu nguy cơ biến chứng. Đặc biệt, khi có dấu hiệu bất thường hoặc cơn đau kéo dài sau khi tổn thương da đã lành, người bệnh nên đến ngay cơ sở y tế để được thăm khám và điều trị kịp thời.
